Sommige natuurlijke bronnen dragen bij aan fijnstof in de lucht (zoals woestijnzand en zeezout), maar ongeveer 75-80% van de fijnstof komt in de lucht door menselijk toedoen. Belangrijke bronnen zijn:

• Industrie: denk aan roetdeeltjes uit schoorstenen of verwaaiing bij op- en overslagactiviteiten. 
• Verkeer: denk aan roetdeeltjes uit uitlaten, maar ook de slijtagedeeltjes van remblokken, banden en van het wegoppervlak.
• Koken en verwarming van woningen: denk aan de rook door houtkachels, die overigens voor het grootste deel bestaat uit zogenoemde condensables. Dat zijn organische koolwaterstoffen zoals PAKS (polycyclische aromaten) die door afkoeling in de lucht worden omgezet in stofdeeltjes.
• Landbouw en intensieve veehouderij: met name in gebieden met veel intensieve veehouderijen zijn de fijnstofconcentraties hoog. Deels gaat het om directe uitstoot van fijnstof zijn stofdeeltjes uit mest, veren, voer en strooisel in stallen. Maar wordt ook veel (secundair) fijnstof gevormd in lucht doordat ammoniak reageert met SO2 en NOx en ammomiumzouten vormt. Er is nog weinig bekend  over de aanwezigheid van micro-organismen in stofdeeltjes en rol van ammoniumzouten bij het samensmelten van verschillende moleculen en micro-organismen tot wat we fijnstof noemen. 

Fijnstof en gezondheid

De luchtkwaliteit is de laatste jaren flink verbeterd. Toch wordt de levensduurverkorting door langdurige blootstelling aan fijnstof nog altijd geschat op 9 maanden. In Nederland overlijden daarnaast kwetsbare mensen enkele dagen tot maanden eerder aan kortdurende blootstelling aan hoge fijnstofconcentraties tijdens fijnstofepisoden. Het gaat vooral om ouderen en mensen met Chronische Obstructieve Long Ziekte (COPD) of  hart-, vaat- of longaandoeningen. Directe effecten zijn hoesten, benauwdheid en verergering van luchtwegklachten.

Langdurige blootstelling aan lagere concentraties fijnstof, zelfs beneden de Europese grenswaarden, leidt ook tot gezondheidsverlies. Voorbeelden zijn verminderde longfunctie, verergering van luchtwegklachten en vroegtijdige sterfte aan met name luchtwegklachten en hart- en vaatziekten. 

De relatie tussen fijnstof en infectieziekten is momenteel onderwerp van studie. Er is een samenhang gevonden tussen fijnstofconcentraties en de verspreiding van virussen zoals Q-koorts en COVID-19.  Er is een mogelijkheid dat zoönosen ‘meeliften’ met stofdeeltjes. De hogere sterfte door COVID-19 in gebieden met vee hangt waarschijnlijk vooral samen met de hogere kwetsbaarheid van mensen in zulke gebieden met veel luchtvervuiling. 

Het RIVM gaat onderzoeken of de luchtkwaliteit van invloed is op het verloop en de ernst van COVID-19 in Nederland. Het onderzoek wordt uitgevoerd in samenwerking met Universiteit Utrecht, Wageningen University & Research en GGD Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst) Gemeentelijke Gezondheidsdienst  GHOR Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio (Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio) Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio Nederland. Dit onderzoeksprogramma geeft inzicht in de vraag of de korte-termijn (acute) blootstelling óf de lange-termijn (chronische) blootstelling, óf beiden, óf geen van beiden een rol speelt.

De aanpak van fijnstof

De jaargemiddelde grenswaarden voor fijnstof (PM10) is vastgesteld op 40 µg/m³ en voor de fijnere fractie van fijnstof (PM2,5) op 25 µg/m³. Deze Europese luchtkwaliteitsnormen zijn vertaald in Nederlandse wetgeving. De advieswaarden van de Wereldgezondheidsorganisatie liggen een stuk lager: 15 µg/m³ voor PM10 en 5 µg/m³ voor PM2,5. In september 2021 is in de EU Europese unie (Europese unie) het proces gestart  dat met leiden tot herziening van de Europese luchtkwaliteitseisen in 2023. Vooruitlopend daarop is in Nederland het Schone Lucht Akkoord afgesloten tussen Rijk, provincies en meer dan veertig gemeenten. Het Schone Lucht Akkoord is erop gericht om gezamenlijk de gezondheidsschade door luchtverontreiniging tussen 2016 en 2030 te halveren. Dat is vergelijkbaar met de ambitie die de Europese Commissie in de green deal voor ogen staat.